Náttúrugripasafnið í Neskaupsstað

Forsíða

Um safnið

Sýningar

English

Myndir úr safninu

•   Farfuglar nefnast þeir varpfuglar okkar sem ferðast frá landinu á haustin og koma aftur að vori.
•   Tvær augljósar ástæður fyrir farflugi eru fæða og hiti. Frost og ís hindra fugla í að ná í fæðu og af þeim sökum neyðast sumir   harðgerir vaðfuglar og andfuglar að fara frá ísaköldu landi.
•   Raunveruleg ástæða þess að fuglar stunda sitt farflug er halli jarðmöndulsins. Það er þessi afdrifaríki 23,5 gráðu halli sem    hvetur fugla til að koma og fara. Það er hann sem veldur árstíðabreytingunum.
•   Fuglar í náttúru íslands-Guðmundur Páll Ólafsson

•   Farfuglarnir minna okkur á að vorið er að koma. Vorboðarnir eru margir, en í huga flestra Íslendinga er heiðlóan vorboðinn.
•   Allir þekkja orðið farfugl, en hvað þýðir orðið far eitt og sér? Í stuttu máli er með fari átt við reglubundnar ferðir lífvera á milli staða. Þetta geta verið daglegar ferðir, t.d. vegna fæðuöflunar á ákveðnum stað eða til og frá náttstað.
•   Þegar talað er um far er þó oftast átt við árstíðabundnar ferðir milli staða, milli vetrar- og sumarstöðva, milli fæðuslóða og æxlunarstöðva.
•   Sumar tegundir fara aðeins í eina ferð á ævinni. Við mannfólkið upplifum þessar stöku ferðir sem árstíðabundnar þótt ekki séu alltaf sömu þátttakendur í þeim. Langlífar fuglategundir eins og t.d. kría ferðast hins vegar ár eftir ár heimshorna á milli.

Hverjir eru farfuglarnir?
Á Íslandi eru um 70 tegundir varpfugla. Aðeins 16 þeirra eru staðfuglar, þ.e. eru á Íslandi allt árið. Um 24 tegundir eru algerir farfuglar, þ.e. eru hér á landi einungis yfir sumarmánuðina. Þá eru eftir nærri 30 tegundir sem eru að hluta staðfuglar og að hluta farfuglar. Það þýðir að einhver hluti fuglanna er hér allt árið á meðan hinir leita á aðrar vetrarstöðvar. (Sjá lista yfir farfuglategundir á öðru blaði).
Upplýsingar um ferðir fugla á milli landa eru fengnar með merkingum. Náttúrufræðistofnun Íslands sér um fuglamerkingar á Íslandi, sem hafa verið stundaðar síðan 1921, eða í rúm 80 ár (sjá Fuglamerkingar á Íslandi í 75 ár). Síðari ár hefur tækninni fleygt fram og er hægt að fylgjast með ferðum stórra fugla með hjálp gervitungla (sjá Ferðir margæsa).
Vetrargestir
Dæmi eru um tegundir sem verpa ekki á Íslandi en koma hingað til vetrardvalar. Þær tegundir eru kallaðar vetrargestir, s.s. bjartmáfur, haftyrðill, æðarkóngur og gráhegri.
Fargestir
Enn aðrar tegundir eiga leið um Ísland vor og haust á ferðum sínum milli vetrarstöðva í suðri og varpstöðva á Grænlandi og í Kanada. Þessar tegundir sem þurfa að stoppa hér og nærast til að geta haldið ferðalaginu áfram köllum við fargesti. Dæmi um þá eru margæs, helsingi, blesgæs, rauðbrystingur, sanderla og tildra.
Hvað er far?
Allir þekkja orðið farfugl, en hvað þýðir orðið far eitt og sér?
Í stuttu máli er með fari átt við reglubundnar ferðir lífvera á milli staða. Þetta geta verið daglegar ferðir, t.d. vegna fæðuöflunar á ákveðnum stað eða til og frá náttstað. Þegar talað er um far er þó oftast átt við árstíðabundnar ferðir milli staða, milli vetrar- og sumarstöðva, milli fæðuslóða og æxlunarstöðva. Sumar tegundir fara aðeins í eina ferð á ævinni. Við mannfólkið upplifum þessar stöku ferðir sem árstíðabundnar þótt ekki séu alltaf sömu þátttakendur í þeim. Langlífar fuglategundir eins og t.d. kría ferðast hins vegar ár eftir ár heimshorna á milli.
Flestir hópar dýra eiga fulltrúa sem fara í árstíðabundnar ferðir s.s. skordýr (ýmis fiðrildi), fiskar (t.d. lax, áll og loðna), skriðdýr (t.d. sæskjaldbökur), spendýr (t.d. hreindýr, hvalir, leðurblökur) og fuglar.
Fuglar sem fara í árstíðabundnar ferðir eru kallaðir farfuglar. Farflug þeirra er mislangt. Það getur verið alfarið innanlands, t.d. frá fjöru til fjalls eins og sendlingur gerir sem verpur á hálendi en heldur sig utan varptíma í fjörum.
Okkur er þó tamara að líta á ferðir fugla milli landa sem eiginlegt farflug. Þar eru vegalengdir líka afar misjafnar. Sumar tegundir fugla sem fara frá Íslandi suður á bóginn til vetrardvalar fara „aðeins" til Bretlandseyja (1000-1800 km, t.d. margæs og rauðbrystingur), aðrir fara til vesturstrandar Afríku (5000 km, t.d. spói og steindepill) og dæmi eru um ferðir allt að 15000 km, alla leið til Suðurskautslandsins, eins og krían gerir.
Hvers vegna farflug?
Sumir fuglar fara ekki í árstíðabundnar ferðir, heldur eru allt árið á sama stað. Þá köllum við staðfugla. Hinir, sem fara í lengri eða skemmri ferðir milli aðskilinna varp- og vetrarstöðva eru kallaðir farfuglar.
Ef við lítum eingöngu á farflug sem árstíðabundnar ferðir þá liggur í augum uppi að ástæða ferðanna hljóti að vera árstíðirnar. Farfuglar leita suður á bóginn á haustin og eyða þar vetrinum og í raun stærstum hluta ársins (um sjö til tíu mánuðum). Á vorin fljúga þeir norður á bóginn til þess að verpa og koma upp ungum.
Hvað er það sem dregur fuglana í þessi ferðalög? Það er ekki vitað, en einhver munur á vetri og sumri fær fuglana til að koma og fara. Á Íslandi er sól lágt á lofti og frekar kalt á vetrum. Gróður visnar, skordýr eru flest í dvala og því er minna um fæðu fyrir fuglana. Fæðuna finna þeir helst í sjónum og fjörunni um vetur, þar sem hitinn breytist minna.
Sunnar á hnettinum er sól hærra á lofti þegar vetur er á norðurhveli. Gróður visnar því ekki allur og meira af skordýrum og annarri fæðu er á ferli. Á suðurhveli er sumar á meðan vetur er hjá okkur. Þangað fara ýmsir fuglar. Krían fer lengst, alla leið til Suðurskautslandsins, og upplifir því aldrei vetur.
Magn fæðu er líklega það sem er helsta ástæðan fyrir farflugi fugla. Birta og hiti breytist með árstíðunum og fæðuframboð breytist. Flug er afar erfiður ferðamáti og kostnaðarsamur fyrir fugla. Til þess að fljúga þurfa þeir mikla orku og til langferða þurfa þeir mikinn orkuforða sem þeir bera með sér í formi fitu (sbr. orkubúskapur rauðbrystings).
Auðveldast væri auðvitað að vera á einum stað, þar sem alltaf er næg fæða og sleppa þessum ferðalögum. Margir fuglar eru staðfuglar, bæði hérlendis, en þó einkum nær miðbaug þar sem árstíðirnar eru ekki svo ólíkar. Þar eru svo margir fuglar að þegar þeir verpa og þurfa meiri fæðu þá er ekki nóg til fyrir alla. Það verður því samkeppni milli einstaklinga og tegunda um fæðuna sem til er. Slík samkeppni getur hafa leitt til árstíðabundinna ferða á önnur svæði með meiri fæðu á varptíma. Þeir fuglar sem fóru á önnur svæði hafa svo skilað sér aftur til vetrarstöðvanna með fleiri unga en þeir sem eftir voru komu á legg. Smátt og smátt hafa ferðalangarnir orðið algengastir. Þetta köllum við þróun.